-۱- مقدمه
طلا از اسم گوتیک گرفته شده و از قدیمی‌ترین فلزاتی است که به دلیل سادگی در شکل‌پذیری مورد استفاده بوده است. ایرانیان از حروف A.U.R که از کلمه لاتینAurum به معنی طلوع گرفته شده است به عنوان نشانه طلا استفاده می‌کردند. واژه سانسکریت Jval و آنگلوساکسون gold نیز به معنای طلا است. در زبان اوستا به طلا، “زرنه” و در زبان پهلوی کلمه “زر” معرف طلا بود. خورشید در علم کیمیاگری، نشانه طلا بوده و در علم شیمی Au معرف طلا می‌باشد.
طلا از نخستین فلزاتی است که بشر آن را شناخت و به کار گرفت. امروزه نیز کاربرد گسترده طلا در صنایع جدید و نیاز به این عنصر به عنوان پشتوانه اقتصادی و سرمایه ملی موجب شده که تلاش وسیعی در جهت پی‌جویی و استخراج هر چه بیشتر این ماده با ارزش صورت گیرد. ویژگی‌هایی چون پایداری، کمیابی، زیبایی و کاربردهای وسیع این عنصر، آن را متمایز ساخته است.
اکتشاف و استخراج این عنصر در ایران سابقه چندین هزار ساله دارد. نیاکان ما با روش‌های اکتشاف و متالورژی طلا از هزاره دوم پیش از میلاد آشنایی داشتند و آثاری با ارزش از صنعت طلاکاری ایران باستان بر جای مانده است.
۱-۲- تاریخچه
بشر طلا را از دوران باستان شناخته و به ارزش بالای آن پی برده‌است. هیروگلیف مصری از ۲۶۰۰ قبل از میلاد این فلز را توصیف کرده و در کتاب عهد عتیق بارها به طلا اشاره شده است. زمان زیادی است که طلا یکی از گران‌قیمت‌ترین فلزات به حساب آمده و پشتوانه بسیاری از پول‌های رایج می‌باشد. در تاریخ همواره از طلا به عنوان نمادی برای پاکی، ارزش و سلطنت استفاده می‌شد.
۱-۳- مشخصات عمومی و کلی طلا
طلا، عنصری شیمیایی است که در جدول تناوبی با نشان Au و عدد اتمی ۷۹ وجود دارد. طلا فلزی نرم، براق، زرد رنگ، چکش‌خوار، قابل انعطاف (سه ظرفیتی و یک ظرفیتی) است. از فلزات واسطه می‌باشد و با بیشتر عناصر شیمیایی واکنش نداشته و تنها با کلر و تیزاب سلطانی (آمیزه‌ای از اسید نیتریک و اسید هیدروکلریک) واکنش می‌دهد. این فلز بیشتر به شکل آزاد و به صورت تکه‌هایی در سنگ‌ها و رسوب‌های آبرفتی وجود دارد.
طلا به عنوان زیباترین عنصر و چکش‌خوارترین و قابل انعطاف‌ترین فلز شناخته شده است. در واقع یک اونس طلا را می‌توان با چکش‌کاری به یک ورقه ۳۰۰ فوت مربعی تبدیل نمود. طلا که فلزی نرم می‌باشد، برای استحکام بیشتر اغلب با فلزات دیگر آلیاژ می‌شود. طلا یک رسانای خوب حرارتی و الکتریکی است که تحت تاثیر هوا و سایر معرف‌ها قرار نمی‌گیرد. این فلز تا حد زیادی در برابر حرارت، رطوبت و بیشتر عوامل فرساینده مقاوم است و بنابراین استفاده از آن در سکه و جواهرات بسیار مناسب است.
۱-۴- ردهبندی ذخایر طلا
مقصودی و همکاران (۱۳۸۴)، به طور کلی ذخایری که طلا از آنها به دست می‌آید را به دو گروه عمده تقسیم‌بندی کرده‌اند:
الف) ذخایری که طلا به عنوان ماده اصلی و عمده آنها محسوب می‌شود و به منظور بهره‌برداری طلا مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ب) ذخایری که طلا در آنها به عنوان محصول جانبی و فرعی بوده و در همراهی با عناصری هم‌چون مس، سرب و آنتیموان بهره‌برداری می‌شوند.
مقصودی و همکاران (۱۳۸۴) به تقسیم‌بندی‌های دیگری از ذخایر طلا توسط دیگر محققان از جمله اسمیرنُف (۱۹۷۶)، کاکس و سینگر (۱۹۸۶)، بویل (۱۹۸۷)، بچ (۱۹۸۷)، رابرت و همکاران (۱۹۹۷)، گرووز و همکاران (۱۹۹۸) که با توجه به معیارهای گوناگون انجام شده است نیز در کتاب‌هایشان اشاره کرده‌اند. اما فوستر (۱۹۹۳) معتقد است که از این میان، ردهبندی کاکس و سینگر (۱۹۹۸)، که بر اساس تیپ کانسارها ارائه شده از اهمیت بیشتری برخوردار است. به طوری که هر تیپ ویژگی‌های زمین‌شناختی، ساختمانی، شیمیایی، کانی‌شناسی و سنگ‌شناسی خاص خود را دارد و محدوده سنی مشخصی را دارا می باشد.
چهارده تیپ معرفی شده کانسارهای طلا در زیر آمده است:
۱) کانسارهای تیپ اکاواکرمال؛
۲) کانسارهای تیپ پهنه برشی؛
۳) کانسارهای تیپ کارلی؛
۴) کانسارهای تیپ مس پورفیری طلادار؛
۵) کانسارهای تیپ اسکارن طلادار؛
۶) کانسارهای آنتیموان با محصول فرعی طلا؛
۷) کانسارهای طلای نوع غنی از اسپیکولاریت؛
۸) کانسارهای طلای تیپ لیستونیتی؛
۹) کانسارهای طلای واقع در توده‌های نفوذی؛
۱۰)کانسارهای ماسیوسولفید ولکانوژن طلادار؛
۱۱)کانسارهای طلا تیپ بوکسیتی- لاتریتی- ساپرولیتی؛
۱۲)کانسارهای طلای تیپ هومستیک؛
۱۳)کانسارهای طلای آبرفتی و دیرینه پلاسرها؛
۱۴)کانسارهای طلای چشمه‌های آبگرم.
۱-۵- تولید جهانی طلا
در سال ۲۰۰۸، تولید طلای جهان ۲۳۳۰ تن بوده است که نسبت به سال ۲۰۰۷، ۱/۲ درصد و نسبت به سال ۲۰۰۱، ۴/۱۰ درصد کاهش داشته است. همان‌طور که شکل ۱-۱ نشان می‌دهد بعد از سال ۲۰۰۱ که اوج تولید طلا در جهان بوده است در سال‌های اخیر، تولید طلا روندی نزولی داشته است.
کشورهای عمده تولیدکننده طلا در جهان را در سال ۲۰۰۸ به همراه مقدار تولید آنها نشان می‌دهد؛ به‌ترتیب چین، آفریقای جنوبی، ایالات متحده آمریکا، استرالیا، پرو، روسیه، کانادا و اندونزی بزرگترین کشورهای تولیدکننده طلا در جهان می‌باشند.
۱-۶- ذخایر و پتانسیل طلا در ایران
ایران سابقه‌ای دیرینه در اکتشاف، استخراج و فراوری طلا در جهان دارد. “گیریشمن” در کتاب “ایران از آغاز تا اسلام” می‌نویسد که در دوران هخامنشی در ناحیه کرمان طلا و نقره استخراج می‌کردند. باستان‌شناسان نیز عقیده دارند که در ایران طلا از هزاره سوم قبل از میلاد مورد استفاده قرار می‌گرفته و از آن اشیاء زینتی می‌ساخته‌اند.
از نظر قدمت، قدیمی‌ترین معدن طلایی که اسم آن در تاریخ آمده معدن “سیستان” و پس از آن معدن “کوه زر دامغان” است. فعالیت معدن طلای موته اصفهان نیز به احتمال قوی به ۸ هزار سال پیش برمی‌گردد. از تطابق نام‌های قدیمی و فعلی نیز به نظر می‌آید که معادن طلای کوه زر دامغان و تکاب شناخته شده بوده‌اند. به عبارت دیگر تخت سلیمان فعلی به نام شهر شیز شهرت داشته و معدن زرشوران نیز در نزدیکی آن بهره‌برداری می‌شده است.
در دوره قاجاریه اقداماتی برای بهره‌برداری از معادن طلای موته انجام شد. به جز موته حدود ۱۰۰ کانسار و نشانه معدنی طلا در ایران وجود دارد. علاوه بر آن کانسارها و معادن متعدد مس، آنتیموان، آرسنیک، تنگستن، مولیبدن، سرب و روی کشور نیز گاهی در حد اقتصادی دارای طلا هستند.
با وجود این، مقایسه ذخایر و تولید طلای کشورمان با ذخایر و تولید طلای جهانی، نشان می‌دهد که ایران از نظر ذخایر و تولید طلا جایگاه شاخصی در جهان ندارد. اما با توجه به شرایط ویژه و متنوع زمین شناسی ایران، جستجو برای یافتن ذخایر متوسط و کوچک، تلاشی مثبت در جهت اکتشاف ذخایر طلای ناشناخته کشورمان خواهد بود.
براساس مطالعات انجام شده، ذخیره قطعی طلا در کشور مشخص نیست، اما حدوداً ۱۵۰تن تخمین زده می‌شود. ذخیره احتمالی طلا نیز براساس مطالعات دهه اخیر حدود ۴۵۰ تن برآورد شده است.
در سال ۱۳۷۹ اصفهانی‌نژاد و همکاران، کانسارها و آثار معدنی طلا در ایران را بر اساس زون‌های ساختاری– متالوژنیکی پتانسیل‌دار در مقیاس ناحیه‌ای به ۱۴ منطقه تقسیم نموده‌اند که عبارت‌اند از:
۱) منطقه تکاب – ماه نشان: از این دسته می‌توان به کانسارهای زرشوران تکاب و داشکسن قروه اشاره کرد.
۲) نوار آتشفشانی – نفوذی ترود – چاه شیرین: کانسارهای کوه زر دامغان و گندی از این دسته می‌باشند.
۳) نوار آتشفشانی – نفوذی کاشمر – تربت حیدریه: از این دسته، کانسارهای کوه زر کاشمر و ارغش قابل ذکر هستند.
۴) نوار آتشفشانی – نفوذی کالی‌کافی – کوه کشکی: از این دسته می‌توان به کانسارهای کالی‌کافی و خونی اشاره نمود.
۵) منطقه جبال بارز
جدول ۱-۲- مهمترین ذخایر طلا در ایران تا سال ۱۳۸۴
نام شهر نزدیک ذخیره احتمالی(تن) عیار میانگین (pmm)
موته گلپایگان ۱۰ ۲٫۸۵
زرشوران تکاب ۸۱ ۷/۸
آق‌دره تکاب ۲۴ ۳
داشکسن (ساری‌گونی) قروه ۲۴۰ ۵/۲
کوه زر تربت حیدریه ۱۴ ۳/۳
کوه زر دامغان دامغان ۳/۳۸ ۱٫۱۷
ارغش نیشابور ۶ ۴
خاروانا اهر ۵ ۲/۵
کوه دم اردستان ۱ ۲/۵
طرقبه مشهد ۲/۲ ۱
جدول ۱-۳- مناطق طلادار در ایران
۱- منطقه طلا دار سنندج- سیرجان ۴- منطقه طلادار تارم- هشتجین
۱-۱ کمربند سنندج- سیرجان شمالی ۵- منطقه طلادار میانه
۱-۱-۱- منطقه طلادار گلپایگان- همدان ۶- محور طلادار معلمان – تربت حیدریه
۱-۱-۲- منطقه طلادار قروه ۷- منطقه طلادار مشهد
۱-۱-۳- منطقه طلا دار سقز- نقده ۸- محور طلادار کرمان
۱-۱-۴- منطقه طلا دار ماکو- اشنویه ۹- محور طلادار ساوه – کاشان – نائین
۱-۲- کمربند سنندج – سیرجان جنوبی ۱۰- بلوک یزد
۱-۲-۱- منطقه طلادار سیرجان- کهنوج ۱۱- بلوک لوت
۲- منطقه طلادار تکاب ۱۲- منطقه طلادار خاور ایران
۳- منطقه طلادار ارسباران ۱۳- منطقه طلادار البرز مرکزی
۶) منطقه رفسنجان – شهر بابک: کانسارهای مس پورفیری (طلا) سرچشمه و میدوک از این دسته می‌باشند.
۷) منطقه ده سلم – بیرجند: از این دسته، می‌توان کانسار مس قلعه‌زری (همراه با طلا) را نام برد.
۸) منطقه فردوس – خوسف: کانسار شوراب از این نوع می‌باشد.
۹) منطقه دگرگونی گلپایگان: از این دسته می‌توان به کانسار موته گلپایگان اشاره نمود.
۱۰) نوار دگرگونه – پلوتونیک همدان – خمین: کانسار آستانه اراک از این دسته است.
۱۱) منطقه ماکو – سلماس: از این دسته می‌توان اثر معدنی جیوه – طلای خان‌‌گلی را نام برد.
۱۲) منطقه آتشفشانی نفوذی کوه‌‌دم – ریزآب مریم: از این نوع می‌توان کانسار کوه‌‌دم و چاه‌علی‌خان را ذکر کرد.
۱۳) منطقه اهر – ارسباران: از این دسته می‌توان به کانسار سونگون، مزرعه و خاروانا اشاره نمود.
۱۴) نوار آتشفشانی – نفوذی طارم: اثر معدنی آق‌کند – هشتجین از این دسته است.
بر اساس ردهبندی اصفهانی‌نژاد و همکاران (۱۳۷۹) کانسارهای مرتبط با پهنه های بُرشی در کرویان، آلوت، قلقله و قبغلوجه در هیچ کدام از زون‌های فوق قرار نمی‌گیرند. این کانسارها خود می‌توانند یک نوع زون را تشکیل دهند.
۱-۷- استراتژی سرمایه‌گذاری طلا در جهان و ایران
با توجه به چشم‌انداز بازار و تقاضای رو به رشد طلا در دو دهه گذشته و همچنین با در نظر گرفتن قیمت تمام شده برای هر اونس طلا، معدنکاری طلا از سوددهی مناسبی برخوردار می‌باشد. به همین دلیل تعداد زیادی از کشورهای جهان در زمینه اکتشاف ذخایر طلا شروع به سرمایه‌گذاری گسترده‌ای کرده‌اند چنان که سهم زیادی از افزایش سرمایه‌گذاری در زمینه مواد معدنی فلزی در جهان در چند سال گذشته مربوط به فلز طلا بوده است. در این بین کاهش تولید طلا در بزرگترین کشورهای تولیدکننده طلا هم‌چون آفریقای جنوبی نیز بر اشتیاق دیگر کشورها به سرمایه‌گذاری بر روی این فلز ارزشمند بی‌تاثیر نبوده است. به علاوه اکثر کشورهای تولیدکننده مهم طلا در جهان با معافیت‌های مالیاتی، یارانه‌ها و کمک‌های دیگری که برای صنعت استخراج طلا فراهم کرده‌اند جاذبه سرمایه‌گذاری در این بخش را بیشتر نموده‌اند.
در حال حاضر در سطح جهان برای جذب سرمایه بخش خصوصی در اکتشاف و معدنکاری طلا، رقابت فشرده‌ای در جریان است. کشورهایی که ساختار معدنی مطلوبی دارند و فضای سرمایه‌گذاری آنها در بخش معدن جاذبه‌های کافی را فراهم می‌آورد، بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها را به خود جلب کرده‌اند.
امروزه قیمت تمام شده برای هر اونس طلا در حدود ۱۰۰ تا ۳۰۰ دلار تغییر می‌کند. توجه به شرایط ویژه و متنوع زمین‌شناسی ایران به روشنی اهمیت مسئله سرمایه‌گذاری در زمینه طلا را در ایران نشان می‌دهد. در این میان آنچه در استراتژی سرمایه‌گذاری طلا در ایران بسیار ضروری می‌نماید، لزوم ایجاد فضای مناسب برای استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی می‌باشد که این مهم تنها با ایجاد زیرساخت‌های مناسب سیاسی، مالی و بازار، حقوقی و قانونی، زیست‌محیطی، فیزیکی و عملیاتی محقق خواهد شد.
۱-۸- جمع‌بندی و پیشنهادها
طلا از فلزات گرانقیمت و ارزشمندی است که علاوه بر مصارف زینتی، صنعتی و پزشکی، به عنوان پشتوانه پولی در سیستم بانکی هر کشور محسوب می‌شود و همین ویژگی‌ها نیروی محرکه اصلی در اکتشاف، استخراج و تولید طلا می‌باشد. از این رو کشورهای دارای پتانسیل طلا، تلاش‌های وسیعی در جهت اکتشاف و استحصال این فلز با ارزش و استراتژیک آغاز نموده‌اند. کشورهای دارای معادن طلا نیز که طی سال‌های متمادی تولیدکننده طلا بوده‌اند علی‌رغم پایین‌تر آمدن عیار طلا و افزایش عمق معادن همواره سعی کرده‌اند تا با استفاده از تکنولوژی پیشرفته، استخراج سنگ معدن و استحصال طلای موجود در معادن را ادامه دهند.
کشور ما نیز در استخراج طلا سابقه‌ای دیرینه دارد اما اکنون مقایسه تولید طلا در کشورمان با تولید جهانی، نشان می‌دهد که ایران از نظر تولید طلا جایگاه شاخصی در جهان ندارد. با توجه به شرایط ویژه و متنوع زمین‌شناسی ایران، جستجو برای یافتن ذخایر متوسط و کوچک، تلاشی مثبت در جهت اکتشاف ذخایر طلای ناشناخته کشورمان خواهد بود.
